وضعیت بازار مصالح در ایران
راهکارهای ساماندهی بازار مصالح
تنظیم‌گری بازار مصالح ایران
مقدمه
تولید در حوزه ساختوساز املاک تابع هزینههای نهادههای تولید اعم از نیروی کار، مصالح و زمین است. بین این سه نهاده اصلی، زمین بیشترین سهم قیمتی را دارد و برای مصرف‌کننده نهایی از اهمیت بیشتری برخوردار است ولی برای تولیدکننده و در سیاست‌گذاری املاک باید به هر سه حوزه توجه کرد. با شروع روند ثبت‌نام برای طرح نهضت ملی مسکن این دغدغه به وجود می‌آید که برای تأمین مسکن مقرون‌به‌صرفه، بازار مصالح باید چگونه ساماندهی شود؟ در طرح مسکن مهر و طرح فعلی به حذف قیمت زمین توجه شده بود و باعث شد بخش زیادی از هزینه مسکن کاهش پیدا کند ولی برای ساماندهی بازار مصالح کمتر فکر شده است. به‌وضوح میتوان پیش‌بینی کرد اگر ظرفیت تولید مصالح پاسخگوی طرح نهضت ملی مسکن نباشد قیمت انواع مصالح می‌تواند با افزایش مواجه شود و طرح را با کندی یا شکست مواجه سازد. برای نمونه با افزایش فعالیت‌های ساختمانی در سال ۲۰۲۱، عرضه مصالح ساختمانی از جمله فولاد، سیمان، گچ، سرامیک، چوب و پلاستیک در انگلیس با محدودیت‌هایی روبرو شد و این امر منجر به افزایش زمان تحویل و هزینه‌ها شده و بخش ساختمانی را با مشکل مواجه کرده است؛ بنابراین تحقق دو هدف تأمین مصالح کافی و ارزان‌قیمت مهم‌ترین ویژگی بازار مصالح مطلوب و بایسته است.
2. تنظیم بازار مصالح
برای تحقق مصالح کافی و ارزان‌قیمت برای ساخت یک میلیون واحد مسکونی و سایر کاربری‌های ساختمانی باید به تمام ارکان عرضه و تقاضای این بازار اعم از فناوری تولید، قیمت، نحوه عرضه و ظرفیت تولید توجه کرد. بخشی از مشکلات اخیر بازار مصالح به دلیل شیوع بیماری کرونا و در سطح جهانی بوده است. تعطیلی‌های سال گذشته به دلیل شیوع ویروس کرونا باعث شده تولید و تقاضای مصالح با کاهش جدی روبه‌رو شود. اما میتوان با برنامه‌ریزی صحیح مجدداً این بازار را ساماندهی کرد. مثلاً در بازار فولاد انگلستان از سال ۲۰۲۰، عرضه محدود شد به‌طوری‌که در ماه می، کارخانه بریتیش استیل به دلیل تقاضای زیاد به طور موقت سفارشات بخش فولاد را متوقف کرده بود.
الف. فناوری تولید مصالح
تولید مصالح ساختمانی ارزان‌قیمت مستلزم استفاده از به‌روزترین فناوری‌ها است. ورود ماشین‌آلات و فناوری‌های جدید تولید مصالح ممکن است با تحریم مواجه باشد و این امر مانع ورود این تجهیزات به داخل شود. ضمناً بخشی از تأسیسات و ماشین‌آلات کارخانجات به دلیل فرسودگی هزینه تولید را افزایش میدهند که باید از طریق تخفیف‌های مالیاتی و تسهیلات به ارتقای سطح این شرکت‌ها کمک کرد. تولید مصالح سبک، مقاوم و با قیمت پایین می‌تواند امنیت و قیمت نهایی ساختوساز را بهبود بخشد. مشکل آنجاست که برای استفاده از مصالح بهتر، سبک و مقاوم بخشی از هزینه‌ها افزایش می‌یابد. برای مثال استفاده از بلوکهای سقفی سبک یونولیتی و حتی سیمانی هدف ارتقای کیفیت ساختمان را تأمین می‌کند ولی هزینه را افزایش می‌دهد؛ بنابراین شرکت‌ها بایست برای تولید مصالح از جدیدترین فناوری‌ها در جهت کاهش هزینههای تولید و قیمت استفاده کنند.
ب. وضعیت قیمت مصالح
آخرین وضعیت قیمت مصالح بدین شرح است. بر اساس گزارش مرکز آمار ایران در تابستان ۱۴۰۰ نرخ تورم مصالح ساختمانی از تورم عمومی پیشی گرفت و به ۸۸.۴ درصد و نرخ تورم نقطه‌ای آن به ۶۵.۲ درصد رسید. هرچند که تورم نقطه‌ای مصالح ساختمانی در تابستان امسال نسبت به فصل بهار کاهش ۳۵.۵ درصدی داشته، اما نرخ تورم نقطه‌ای مصالح ساختمانی در تابستان همچنان بالاتر از نرخ تورم عمومی بوده و به ۶۵.۲ درصد رسیده است. این در حالی است که نرخ تورم نقطه‌ای مصالح ساختمانی در بهار سه‌رقمی و معادل ۱۰۰.۷ درصد شده بود. در بین تمامی انواع مصالح ساختمانی، گروه «سیمان، بتن، شن و ماسه» با ۱۴۴ درصد بیشترین تورم نقطه‌به‌نقطه را به خود اختصاص داده است. در همین دوره کمترین تورم نقطه‌به‌نقطه نیز مربوط به گروه «آهن‌آلات، میلگرد، پروفیل درب و پنجره و نرده» با ٣٨.٢ درصد افزایش بوده است. در بین گروه‌های اجرایی نیز بیشترین نرخ تورم سالانه در همین دوره مربوط به گروه اجرایی «سیمان، بتن، شن و ماسه» با ١٣٣,٦ درصد افزایش و کمترین نرخ تورم با ٤٠.٤ درصد افزایش متعلق به گروه «خدمات» بوده است.
ج. راهکارهای تنظیم بازار
باتوجه‌به آنچه در مورد وضعیت قیمت بیان شد لازم است مادامی که نیاز داخل تأمین نشده و قیمت مصالح در داخل کنترل نشده است از صادرات مصالح جلوگیری کرد. ضمن اینکه برخی مصالح به‌خصوص سیمان به‌صورت قاچاق از کشور خارج می‌شود. از شرکتهایی که از انرژی ارزان و یارانه‌ای استفاده می‌کنند و با صادرات محصولات ارزآوری خوبی در سال‌های قبل داشته‌اند انتظار می‌رود اکنون از طریق درآمدهای کسب کرده به بهبود وضعیت فعلی بازار مصالح و ارتقا فناوری داخل اهتمام ورزند. ناگفته نماند رکود ساختوساز داخل و عدم توانایی صادرات محصول برای برخی شرکت‌ها منجر به رکود بسیار وخیم در بخش تولید مصالح شده و ظرفیت تولید آن‌ها را بسیار کاهش داده است. این معضل را میتوان از طریق پیش‌خرید مصالح توسط تسهیلگری وزارت صمت و تأمین مالی از همین طریق برای شرکت‌های مذکور برطرف کرد.
بخشی از مشکلات افزایش قیمت در همه بخش‌ها از جمله بازار مصالح به وجود واسطه‌های زیادی است که مصالح را به دست مصرف‌کننده نهایی می‌رسانند. این واسطهها به بهانههای واهی قیمت را تا چندین برابر قیمت کارخانه افزایش میدهند و از طریق احتکار و ایجاد تشنج رسانه‌ای از جمله قطعی برق و کاهش تولید در پی کسب سودهای بادآورده بوده‌اند. عرضه سیمان در بورس چنانچه خرید فقط برای مصرف‌کننده واقعی سیمان امکان‌پذیر باشد راهکار خوبی برای کشف قیمت و حذف واسطهها است ولی هم اکنون با وجود امکان خرید سیمان برای همه اتفاقاً عرضه سیمان برای تولیدکننده مسکن مشکل‌تر می‌شود. برای حذف دلالی و مدیریت قیمت سیمان، خرده‌فروشی‌ها نباید کمبودی در عرضه سیمان داشته باشند. یعنی در صورتی بورس کالا تأثیرگذار خواهد بود که فقط کسانی که به سیمان نیاز دارند یا توزیع‌کننده آن هستند بتوانند از بورس خرید کنند.
3. جمعبندی
راهکارهای بهبود وضعیت بازار مصالح را میتوان به این صورت جمعبندی کرد. 1. پیش‌خرید مصالح از شرکتهایی که ظرفیت تولیدشان کاهش‌یافته یا با مشکل تأمین مالی مواجه‌اند، 2. عرضه گسترده در بورس کالا مشروط به امکان خرید فقط برای تولیدکننده و توزیع‌کننده، 3. ممنوعیت صادرات در صورت نیاز یا تشنج در قیمت‌های داخل، 4. بهبود فناوری‌ها و ماشین‌آلات تولید مصالح و 5. ایجاد ظرفیت‌های کافی برای تولید انواع مصالح برای هدف ساخت، بازسازی و بهسازی حداقل یک میلیون مسکن در سال.
