بررسی رابطه اقتصادی انسان با طبیعت در سه سطح بینش، گرایش و رفتار از نظر دین اسلام

مقدمه

بر اساس ادبیات دینی اگر انسان ارتباط مناسبی با خود، خدا ، انسان و طبیعت برقرار کند به رشد و تعالی می­رسد. در این تحقیق قصد داریم ابعاد مختلف موضوع ارتباط اقتصادی انسان با طبیعت را از دیدگاه اسلامی در سه سطح بینش گرایش و رفتار بررسی کنیم و با مشخص شدن حدود و ثغور آن تاحدودی ادبیات دینی مربوط به هر قسمت را بحث کنیم. محققان اقتصاد اسلامی چنانچه قصد دارند رابطه انسان با طبیعت را از نظر اقتصاد اسلامی توصیف، تبیین و مدیریت کنند لامحاله انتظار می­رود در تمام ابعادی که شرح آن در ادامه می­آید نظر خود را بیان کنند.

در قسمت اول مقاله حاضر به صورت کوتاه به بررسی عنوان مقاله می پردازیم تا موضوع دقیق‌تر مشخص شود و در قسمت دوم رابطه انسان با طبیعت را در سه سطح بینش، گرایش و رفتار بحث می­کنیم و در ادامه دلالت های عملی آن را در سه سطح تولید، توزیع و مصرف در اقتصاد بیان می­کنیم.

اهمیت محیط زیست

اولین اقدام جامعه بشری در حمایت از محیط زیست در سال 1972 میلادی با تشکیل کنفرانس جهانی استکهلم آغاز شد که در پی آن پنجم ژوئن هر سال روز جهانی حفاظت ار طبیعت تعیین گردید. در بخشی از اصول معاهدات بین المللی درباره محیط زیست چنین آمده است: انسانها هم چنان که دارای حق آزادی و برابری هستند از حق زندگی در محیط زیست نیز برخوردارند که از نظر کیفی به آنها امکان می دهد به نحوی که خوب و محترمانه زندگی کنند و به این دلیل هم آنها موظف به نگهداری و حفاظت از محیط زیست و اصلاح آن برای استفاده نسل کنونی و نسل های آینده هستند.

 

در این مورد بسیاری از کشورهای جهان از جمله ایران ، اصلی را در قانون اساسی خود در زمینه حمایت و حفاظت از محیط زیست تصویب کردند. دراصل پنجاهم قانون اساسی جمهوری اسلامی چنین آمده است: در جمهوری اسلامی حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسل های بعد باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند- وظیفه عمومی تلقی می گردد- از این رو فعالیت های اقتصادی و غیر آن که به آلودگی محیط زیست یا تخریب غیر قابل جبران آن ملازمه پیداکند ممنوع است.

از طرفی یکی از ویژگی های فطری انسان ها حب ذات است. حب ذات از ام الفطریات است و موجب می­شود انسان ها علاقه به صیانت از نفس داشته باشد. لذا در تمام ابعاد زندگی خود قصد به جلب حداکثر منفعت و دفع حداکثری ضرر می پردازند. این رفتار انسان در نحوه ارتباط با طبیعت نیز نمود دارد.

یکی از مهم­ترین ارتباطات انسان با طبیعت از لحاظ اقتصادی است. داشتن حب ذات موجب میشود انسان بدنبال وفور نعمت، رشد و توسعه اقتصادی باشد و از محیط زیست آرام و مطمئن لذت ببرد و چنانچه رابطه خود را نامناسب برقرار سازد با نابسامانی های مختلف اقتصادی از جمله رکود، کاهش درآمد، بحران زیست محیطی و... روبه رو خواهد گردید. لذا میخواهد به کمک اقتصاد برای نحوه ارتباطش با محیط زیست برنامه ریزی کند.

این موضوع از نظر آیات و روایات نیز اهمیت بسیاری دارد. در اسلام انسان با زمین خویشاوندی نزدیک دارد خدا انسان را از زمین آفریده و او را به عمران و آبادانی آن وا داشته است.( سوره هود/61) . همچنین خداوند زمین و آنچه را که در آن است برای انسان آفریده .( سوره رحمن/10) و در خدمت او قرار داده است.( سوره لقمان/20) و انسان را در زمین استقرار داده و امور معیشتی وی را در آن فراهم ساخته است .( سوره اعراف /10)

پیشوایان دینی نیز در صدد تثبیت این رابطه نسبت به حفاظت، عمران و بهره برداری بهینه از زمین توصیه های بسیاری کرده اند و بی توجهی به آن را موجب پیدایش فقر عمومی و از هم پاشیدگی نظام سیاسی دانسته اند. مثلا امام علی (ع) در توصیه به استاندار مصر فرموده اند : باید به عمران و آبادانی زمین بیش از پیش و دریافت مالیات توجه کنی زیرا تنها راه دست یابی بر مالیات زمین عمران و آبادانی آن است و حکومتی که بدون کار عمرانی بر روی زمین به جمع آوری مالیات آن می پردازد در واقع به تخریب کشور و تباهی ملت پرداخته است و کار حکومتش جز اندکی دوام نخواهد یافت.( نهج البلاغه ، نامه 53)

علاوه بر دولت اسلامی فرد و جامعه نیز در برابرزمین و ره آورد آن مسئولند چنان که امام علی (ع) در مقام بیان حوزه این مسئولیت فرموده است: شما (مردم) حتی در برابر زمین ها و حیوانات مسئول هستید.( همان ، خطبه 167) همچنین ایشان در سخن دیگری می فرمایند: انسان نباید نسبت به آب و خاک پیرامونش بی تفاوت باشد.از رحمت خدا دور است آن که به آب و خاکی دسترسی دارد و باز هم فقیر و تهی دست است .( قرب الاسناد ص 115)

هم چنین امام صادق (ع) می فرماید: زراعت کنید ، درخت بکارید به خدا سوگند در بین کارهای مردم کاری بهتر و حلال تر از آن و جود ندارد.( وسایل الشیعه ، ج13 ص193)

جایگاه منابع طبیعی در اقتصاد

چنانچه از منظر اسلام به زمین بنگریم و آن را مجموعه ای از پدیده های مادی موجود در جهان خارج بدانیم که به نحوی در ادامه حیات بشر سهم دارد اهمیت بحث از منابع طبیعی روشن می گردد. زیرا منابع طبیعی در مقایسه با منابع دیگر در اقتصاد نقش اساسی بر عهده دارد.

مثلا شهید صدر (ره) در این باره می گویند: اگر منظور از توزیع ،تقسیم ارزش پولی کالای تولید شده میان منابع تولید باشد لزوما باید پس از تولید مورد بحث قرار گیرد زیرا تا کالایی تولید نگردیده توزیع آن معنا ندارد. لذا در اقتصاد سیاسی – سرمایه داری – بحث تولید مقدم بر بحث توزیع است . لکن نظام اقتصادی اسلامی عمیق تر به موضوع نگریسته و مانند نظام سرمایه داری از بحث توزیع منابع طبیعی – توزیع قبل از تولید – نهراسیده و با طرح شعار آزادی اقتصادی آن را در اختیار قشر خاص قرار نداده تا درانحصار خود درآورند و احتکار کنند . بلکه اقتصاد اسلامی قبل از هر چیز به بحث از آن به مبحث تولید می پردازد. زیرا اعتقاد دارد که توزیع اساسی ترین منبع تولید (منابع طبیعی) باید پیش از تولید انجام گیرد.( شهید صدر، اقتصادنا)

تاثیر دین بر روابط انسان با طبیعت

منظور از دین به طور مشخص گزاره های دینی است که در یک سطح شامل قران و روایات و در سطح دوم شامل برداشت های دینی فقهی، اخلاقی از قران و روایات است. در این بین میتوان گفت گزار های دینی به سه دسته تقسیم میشوند. برخی باور، برخی تکلیف و برخی ارزشهایی را بیان میکنند. برای اینکه ساده تر بتوان گزاره های دینی را در سه دسته بینش گرایش و رفتار جای داد. میتوان گفت که انچه مربوطه به بیان تکلیف است همگی در ساحت رفتاری جای دارند و آنچه باور است در ساحت بینشی ولی برای گرایش نمیتوان چنین تفکیکی قائل شد. زیرا گرایش ها مربوط به هر انسان هستند و دین تنها سعی دارد گرایش هایی را در انسان به وجود آورد. مثلا از طریق امید دادن، ترساندن، شادی بخشی و... سعی میکند انسان را از این طریق به راه مورد نظرش هدایت کند و لذا تفکیک گرایش ها از باور ها کمی مشکل است.

 مثلا این حدیث که «هرکه درختی بنشاند و ثمر دهد، خداوند به اندازه میوه های آن درخت به او پاداش می دهد». هم نوعی باور به حساب می آید و هم به نوعی سعی در تحریک عواطف انسان دارد. یا اینکه زمین مادر شماست که در روایات امده، استفاده از واژه مادر سعی در تحریک عاطفی انسان دارد تا گرایش به حفظ زمین را در انسان به وجود آورد.

رفتار ها و گفتار های انسان برآمده از بینش ها و گرایش های اوست لذا برای تربیت اقتصادی انسان ها باید ابتدا درون آنها اصلاح شود. همانطور که گفته شده هر دگرگونی آفاقی در ساحت رفتار و گفتار مترتب بر یک دگرگونی انفسی در ساحت باور ها، احساسات و خواسته ها است. لذا در این قسمت رابطه انسان با طبیعت را در سه ساحت بینش گرایش رفتار بیان میکنیم.

1.     رابطه انسان با طبیعت در سطح بینش

باور های طبیعی و ماوراءالطبیعی

در ساحت باور ها اولین نکته مهم این است که نقش انسان در اقتصاد محیط زیست را نباید صرفا از بعد معنوی (ماورا الطبیعی) تحلیل کرد. مثلا همیشه منابع را تحت تاثیر  امداد غیبی دانست و از برخی موارد مادی غفلت کرد. پس باید ضمن اعتراف به جنبه های غیبی و نا محسوس مسأله به جنبه مشهود و محسوس آن نیز توجه کرد. به همین جهت بر اساس گزاره­های دینی باور های مربوط به طبیعت دوگونه هستند. دسته اول باورهای مربوط به امور طبیعی و دسته دوم باور های مربوط به امور ماوراءالطبیعی.

برای مثال رابطه ناعادلانه انسان با طبیعت و نادیده گرفتن اصولی مانند اصل استفاده متعادل از منابع طبیعی می تواند فاجعه اقتصادی به دنبال داشته باشد. چرای بی رویه دام در مراتع طبیعی، از بین بردن پوشش گیاهی و در نتیجه فرسایش خاک که سبب تبدیل بارش های موسمی به سیلاب های مخرب می­شود، اقتضای طبیعی طبیعت این جهان است از این رو نقش انسان در طبیعت را نباید تنها با تحلیل غیبی مرتبط ساخت بلکه اثر محسوس و طبیعی آن را نیز باید مورد توجه قرار داد.

ب. ماوراءالطبیعی

بسیاری از گزاره های دینی به امور ماوراالطبیعی اشاره دارند که در طبیعت اثر مستقیم دارد. مثلا تاثیر شکر، عمل صالح و... در مصرف و میزان روزی انسان. مثلا مصرف از نظر قران بر اساس قیود فعل کلوا تحت تاثیر بسیاری از امور هستند که از جنس باور های ماورالطبیعی است. بحث مصرف در اسلام در ادامه مقاله در قسمت ساحت رفتار های انسان در اقتصاد اسلامی خواهد آمد.

 

دوم: باور های هنجاری و اثباتی

1. هنجاری

بنا بر تعریف علم جغرافیا که در بخشی از آن به روابط انسان و محیط پیرامونی آن می پردازد، تعامل انسانی با طبیعت از جمله موضوعات بسیار مهم به شمار می آید. در این میان نقش هنجارهای فرهنگی بسیار اهمیت دارد چرا که فرهنگ نتیجه تفسیری است که انسان از خود و روابط خویش با سایر اجزای پیرامونی از جمله طبیعت دارد. از این رو نوع رفتار انسان با طبیعت از هنجارهای فرهنگی و ارزش های حاکم بر وی سر چشمه می گیرد. اینکه این ارزش ها و هنجار خود از کجا گرفته می شوند و مبتنی بر چه چیزی واقع می شوند خود از اهمیت ویژه ای برخوردار است چرا که این ارزش های می باشد که مشخص می کند رفتار انسان در هر سطحی چگونه باید باشد.

الف. فقه

رابطه فقه و محیط زیست

1. ابواب فقهی

رابطه با محیط زیست شامل یکی از احکام خمسه است، که عبارت است از: وجوب ،حرمت ، استحباب و کراهت و مباح. به همین خاطر فقها گفته اند که هیچ یک از افعال مکلفین از این احکام خالی نیست چه رابطه با خدا باشد و چه طبیعت و... . هرکس که از فقه اسلامی آگاهی دارد می داند که فقه با محیط زیست علاقه واسعه ای دارد. پس از لحاظ ابواب فقهی اولین بابی که به این مسئله اشاره دارد:

 باب طهارت است که مظهر محیط زیست سالم است.

باب صلاة از لحاظ پاکی و نظافت بدن و لباس و مکان نماز گزار

باب حج این رابطه واضح است مثل تحریم صید و قطع نباتات و.... ،

 باب معاملات مثل  احیاء موات و زرع و غرس و مساقات که بحث اصلی محیط زیست بشمار می رود.

وهمین طور درباب جهاد فقه اسلامی جواب گوی این سوال است که چه چیزی را در جهاد می تواند اتلاف کند وچه چیزی نمی تواند اتلاف کند و حتی در باره چیزهایی مثل قطع درختان و قطع آب به درختان منع شده است.

در مورد انفال مبانی فقهی امام خمینی در حفاظت از محیط زیست را اشاره میکنیم:

بسیاری از عناصر طبیعت و محیط زیست مانند رودخانه ها ، دریاها ، جنگل ها و مراتع ، تالاب ها و... بر مبنای حضرت امام در زمره انفال اند. حضرت امام بر خلاف نظر مشهور فقیهان شیعه که فقط جنگل ها و بیشه ها ، درون دره ها و تنگه ها کوه ها و زمین های موات را از انفال می دانند گستره انفال را توسعه می دهد و هر چیزی را مالک خصوصی نداشته باشد از انفال می شمارد.

2. قواعد فقهی

از این بالاتر در فقه اسلامی قاعده های کلی وجود دارد که هر قاعده خودش دارای فرع های زیادی است . این قائده ها از قبیل قاعده لا ضرر و لا ضرار ، و قاعده الضرورات تبیح المحظورات و قاعده الضرورات تقدربقدرها ، الاضطرار لا یبطل حق الغیر و قاعده اذا زال المانع عاد الممنوع و قاعده های دیگر هستند که می­توان در رابطه با محیط زیست دلالت های بسیاری برای از آنها برداشت کرد که فعلا مجال پرداختن به آنها نیست.

تحقق قوانین اسلام در رابطه با محیط زیست

ممکن است کسی بگوید درست است که اسلام دین جامع و قوانین کلی را گفته است ولی چون حکومت در دست شیعه نبوده نتوانسته آنها را در موقع تطبیق اجرا کند و یا به آنها رعایت نکرده است؟

در جواب باید گفت که اسلام دین جامع است و فقه و قوانین آن هم سهله است و سمحه. که در تطبیق قوانین آن هیچ مشکلی ندارد من جمله مباحث محیط زیست که از دیرباز در فقه شیعه مورد بحث فقهای شیعه بوده و هست که در این باره و قواعدی درباره آن ذکر کرده است و درموقع تطبیقات هم حداقل بوسیله امور حسبه به آن عمل کرده است. این قوانین در اسلام از زمان پیامبر اکرم تا الان جاری است و در این باره کتاب های زیادی نوشته شده است.

امور حسبه و اجرای اسلام

 امور حسبه اموری است که متولی خاصی ندارد و متولی آن ولی فقیه یا فقیه جامع الشرایط است که اگر فقیه اقدام به انجام آن امور نکند آن امور به زمین می ماند. و این امور چه برای شهرهای بزرگ و چه روستاها و چه در معاملات و صنایع و بازارها و امور حیوانات و مزارع و میوه ها و سبزیجات و... شامل است.

و در آثار فقهای متاخر مثل شیخ انصاری اصطلاح حسبه و امور حسبیه بطور واضح به کار رفته است،  و مراد از این امور تکالیف یا وظایفی است که می دانیم شارع مقدس هرگزبه ترک آنها راضی نیست و چنان چه کسی به انجام آن اقدام نکند برخلاف رضایت شارع بر زمین خواهد ماند.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی مفصل ترین تالیف در زمینه حکومت اسلامی و مبانی فقهی آن کتاب ولایة الفقیه و فقه الدولة الاسلامیة بوده است . در این اثر از جمله به امر بمعروف و نهی از منکر به عنوان یک وظیفه حکومتی نگریسته شده و بیانی فشرده از نهاد حسبه و تاریخچه آن در حکومت های اسلامی نیز ارائه گردیده است در آنجا وظیفه حسبه همان وظیفه امر به معروف و نهی از منکر به مفهوم وسیع آن دانسته شده است و مراد از معروف و منکر نیز این گونه توضیح داده شده است.

ظاهرا مراد از معروف در این جا هر آن چیزی است که عقل یا شرع نیکو پسندد، واجب باشد یا مستحب . حتی در صورتی که به سبب مصالح عمومی برخی از امور مباح رجحان یافته باشد می توان آن را در عنوان معروف داخل کرد . اما مراد از منکر هر چیزی است که عقل یا شرع ناپسند داند خواه حرام باشد یا مکروه و یا این که عرفا به هر دلیلی ناشایست تلقی گردد. ای بسا چیزی در گوهر خود حرام نباشد ولی مصالح جامعه آزادی افراد را نسبت به آن محدود کند..

 

از اینجا به وضوح می فهمیم که محیط زیست هم لا اقل یا کاملا از این امور است که ولی فقیه یا فقیه جامع الشرایط باید به آن توجه داشت.

فقه شیعه وظایف محتسب را نیز معین کرده و حتی شرایط خود محتسب را کاملا بیان کرده است که یکی از صاحب نظران معاصر وظایف آن را در هفت بخش تقسیم و دسته بندی کرده است .

نظارت بر بازارها و صاحبان حرف

نظارت بر قیمت ها و ترازوها

نظارت بر اخلاق عمومی جامعه

نظارت بر عبادات

نظارت بر راه ها و ساختمان ها

وظایف قضایی

وظایف گوناگون و متفرقه

از این ها خوب فهمیده می شود که محیط زیست که امور مذکور در بالا همه جزئی از اجزای محیط زیست است چقدر اهمیت دارد و فقه و فقهای شیعه نیز به آن ارج نهاده اند. و یکی از نمونه های بارز آن که اهمیت محیط زیست را نشان می دهد و فقهای شیعه بر آن نظارت داشته اند قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران و قانون شهراداری ها است که قبل از چیزهای زیادی این مسئله (محیط زیست) را مطرح کرده و آن را به رسمیت شناخته است. ولی در اکثر کشورها حتی الآن هم آن را به رسمیت نشناخته، طبق تحقیقی فقط 60 کشور جهان محیط زیست را به رسمیت شناخته و قوانینی را تصویب کرده است.

ما فقط به قوانین شهرداری که اظهر در محیط زیست است را اینجا می آوریم .در قانون شهرداری وظایف فراوانی برای شهرداری ها آمده است ، فشرده ای از آن وظایف تا حد امکان با عین عبارات آن قانون در زیر می آید:

1.     ایجاد خیابانها و کوچه ها و میدان ها و باغ های عمومی و مجاری آب و توسعه معابر و...

2.     تنظیف و نگاهداری معابر و انهار عمومی و مجاری آب ها و فاضلاب و....

9.     حفظ شهر از خطر سیل ،حریق ، شکستگی دیوار ، پُر کردن چاله ها و...

15.   احداث بناها و ساختمان های مورد نیازمحل ، از قبیل حمام عمومی ، کشتارگاه و...

16.     تشریک مساعی در حفظ ابنیه و آثار باستانی شهر وساختمان های عمومی، مساجد و...

17.     صدور پروانه کسب برای اصناف و پیشه وران و....

پس امور حسبه هم در محیط زیست دخیل بوده است و به آن اهمیت نشان داده است.

ب. اخلاق

در زمینه اثر هنجار ها و ارزش های ذهنی هر فرد بر شکل گیری رفتار های او توضیح لازم داده شده است. نکته ای که باید گفته شود این است که از نظر ما منبع اصلی برای شکل گیری رفتار صحیح انسان دین الهی است. و اگر رفتار انسانی بر اساس ارزش های دینی و الهی شکل گیرد تمام رفتاری های انسانی در ساحات مختلف اعم از رابطه با دیگران،رابطه با خود و خدای خود و از جمله رابطه انسان با محیط پیرامون خود به بهترین شکل ممکن شکل خواهد گرفت. اگر بخواهیم نسبت میان دین اسلام و محیط زیست را در نظر بگیریم در نگاه اول چنین به نظر می رسد که این دو هر کدام به گونه ای بستر و زمنیه ای خاص می باشند که در ظاهر از یکدیگر جدا می باشند ولی با داشتن نگاهی در متون اسلامی این نکته اثبات خواهد شد که محیط زیست پیرامون انسان و طبیعت در این دین الهی از ارزش خاصی برخوردار است. فراوانی نام های مربوط به طبیعت در قرآن، سوگند های قرآن به برخی پدید های طبیعی و نام گذاری برخی از سوره ای قرآن کریم  از جمله مثال هایی در باب اهمیت طبیعت است.یک از اسما الهی «محیط» است به این معنا که خداوند محیط زیست واقعی است و انسان همواره در محیط پیرامون خود که ناشی از خدای خویش می باشد دائما غوطه ور است.بحران و تباهی محیط زیست از آن جا آغاز شد که بشر از قداست محیطی که در آن زندگی می کند غافل شد(محقق داماد،1373)

نمونه های روایی و قرآنی این رابطه

امام علی علیه السلام این پیوند و پیوستگی انسان با طبیعت پیرامون را به زیبایی بیان می کند:

 

تقوا پیشه کنید در حق بندگان و شهرها، که شما مسئول هستید؛ حتی از سرزمین ها و چهارپایان. انسان هرگز اجازه ندارد خود را رها و لجام گسیخته و آزاد در بهره برداری از طبیعت بداند و حق ندارد با آلوده کردن و ویران ساختن طبیعت، به آسایش برسد.

 

امام صادق علیه السلام به مُفَضَّل بن عمر می فرماید:

اگر تو جهان آفرینش را با اندیشه و خردت درست ارزیابی کنی، آن را مانند ساختمانی می یابی که همه آنچه آفریده ها به آن نیازمند بوده اند، در آن پیش بینی شده است. آسمان، بسان سقفی است برافراشته؛ زمین بسان فرشی است گسترده؛ ستارگان، چراغ های چیده شده را مانند؛ گوهرها در دل این جهان ذخیره شده اند و همه چیز برای انسان آماده شده و آدمی مانند صاحب خانه ای، همه آنچه هست، در ملک اوست. گونه گونی گیاهان و حیوانات، برای برآوردن منافع و مصالح او تهیه شده است.

پیامبر اسلام زمین را مادر انسان و امین خداوند می داند و می فرماید: «در نگه داری زمین بکوشید و به آن حرمت نهید که مادر شماست. هر کس بر روی آن کار نیک و یا بدی انجام دهد، گزارش خواهد کرد».

قرآن می فرماید: «او شما را از زمین پدید آورد و خواست که آبادانش دارید.

امام صادق علیه السلام:

«خداوند، درخت را برای انسان آفرید و بر او تکلیف کرد که آن را بکارد و آبیاری کند و برای نگه داری آن تلاش ورزد».

در سوره هود آیه 61 درباره ارتباط انسان با طبیعت آمده است:

«‌اوست که شما را از زمین آفرید و آبادی آن را به شما واگذار نمود». از حضرت رسول اکرم(ص) نیز توصیه‌های فراوانی مبنی بر ترغیب انسان برای آبادانی محیط پیرامونی رسیده است. از جمله این‌که می‌فرمایند: «تحفظو من الارض فانها امکم؛ یعنی از زمین حفاظت کنید بدرستی که آن مادر شماست.»

در همین رابطه امام علی‌(ع) در نهج‌البلاغه می‌فرمایند:

«تقوا پیشه کنیـد؛ زیـرا شـما در پیـشگاه خداوند، مسئولِ بندگانِ خدا، شهرها و خانه‌ها و حیوانات هستید.» (خطبه 167)

هرچه مصداق شیئ است و عنوان چیز بر او صادق است مخلوق خدای سبحان است.(  سوره زمر/62)

هر چه را خداوند آفرید زیبا و جمیل خلق کرد که از آن زیبا تر ممکن نبوده و گرنه حتما علم خداوند به آن تعلق می گرفت و از قدرت فراگیر الهی خارج نبود و از گستره سفره جود و بخشش خدایی جدا نمی شد.( سوره سجده /7)

 

از حضرت صادق (ع) مأثور است که فرمود :

زندگی بدون احراز سه عامل حیاتی گوارا نیست ؛ هوای پاک وتمیز، آب فراوان و گوارا و زمین حاصل خیز و قابل کشت وزرع. بحارالانوار ، ج 75

تاکید برعدم تخریب

 بجز در مواقع ضرورت درخت را قطع نکنید. شیخ محمد حسن نجفی ، جواهر الکلام ، ج21

چنانکه به فرماندهان نیروهای نظامی می فرمود: در جنگ با دشمن نخل ها را آتش نزنید و به نخلستان ها آب نبندید که غرق شوند هم چنین هیچ درخت مثمری را قطع نکنید و زراعت را نیز آتش نزنید. شیخ محمد حسن نجفی ، جواهر الکلام ، ج21

توصیه به عمران و آبادانی

اساسا اسلام انسان را به عمران و آبادانی زمین مکلف ساخته.( سوره هود /61

به نحوی که بی توجهی انسان به آب و خاک در جریان کسب معاش را مایه دوری انسان از رحمت الهی تلقی کرده است. حر عاملی، وسایل الشیعه، ج12/

روایات ما کشاورزی و درخت کاری را بهترین و حلال ترین کار قلمداد کرده است . حر عاملی، وسایل الشیعه، ج13/

و آن را گران بها ترین اکسیر حیات وزندگی دانسته.( حر عاملی، وسایل الشیعه، ج13)

 و کشاورزان را گنج ها و درخت کاری و ذخایر کشاورزی را هر چند ثمرات آن مورد استفاده پرندگان هوا یا چرندگان زمین قرار گیرد مورد تاکید قرار داده و آن را همانند صدقه دارای اجر و ثواب می داند. محمدی ری شهری، میزان الحکمه،ج4

و این لطیف ترین رابطه انسانی با طبیعت است.

مقررات عام اخلاقی

شریعت با تدوین قوانین کلی در محیط زیست مانند مقررات حرمت اسراف و اتلاف و تبذیر و قاعده نفی ضرر از هر رفتاری در زمینه تولید و توزیع و مصرف دررابطه با طبیعت و فراورده های آن که تندروی محسوب و موجب به هدر رفتن آن گردد و یا مایه وارد آمدن ضرر وزیان به فرد و جامعه باشد از آن جلوگیری بعمل آورده است و این ممانعت عاملی برای حفاظت و صیانت از محیط زیست می باشد.

مقررات خاص اخلاقی

در اسلام احکام خاص در زمینه شیوه و نوع ارتباط انسان باطبیعت وجود دارد که موجب بهبودی اوضاع محیط زیست وحفظ سلامت آن می گردد. استحباب احیا و آباد کردن زمین ،( جواهر الکلام ، ج 38) اعم از زراعت و درخت کاری یا ساختمان سازی و کراهت و ناپسندی آلوده ساختن محیط زیست مانند آب و خاک و هوا، و حتی کراهت آلوده ساختن محیط زیست طبیعی حیوانات و سایر جننبدگان و جانواران خاکزی،( عروة الوثقی ، ج1) وبالاخره وجوب حفاظت و نگهداری حیوانات مفیدی که در محیط زیست وجود دارند اعم از حیوانات اهلی و غیر اهلی و ضرورت تغذیه آن ها مانند گاو و گوسفند زنبور عسل و کرم ابریشم و... ،( تحریر الوسیله ، ج2/) همگی حکایت از هماهنگی مقررات اسلامی با لزوم رعایت و حفظ محیط زیست دارد.

همگانی کردن مسئولیت حفاظت

دراسلام حفظ سلامت محیط زیست طبیعی مسئولیت همگانی تلقی شده است. برخی از روایات با تعمیم مسئولیت های انسان مسلمان او را در قبال طبیعت و حیوانات مسئول دانسته است .( نهج البلاغه ، خ/167)

و دربرخی دیگر با سهیم ساختن آنان در منافع منابع طبیعی مانند آب سوخت و مرتع طرح حفاظت از محیط زیست طبیعی را به اجرا گذاشته است.( تهذیب الاحکام، ج 7/)

و بدین ترتیب از هر نوع رابطه غیر مسئولانه با عوامل طبیعی محیط زیست جلوگیر به عمل آورده است.

ب. اثباتی

باور های ناظر به امور واقع که در قالب هست و نیست بیان میشود، از آن به باور های اثباتی یاد می شود. مثلا باور به اینکه اگر تقوا پیشه کنید روزی شما افزایش میابد یک باور اثباتی و ماوراالطبیعی است.

رابطه انسان با طبیعت در سطح گرایش

به فرموده پیامبر گرامی اسلام:

«زمین را نوازش کنید و از آن برکت بگیرید؛ زیرا او مادر شماست، مادری که به فرزندانش مهربان است».

پیامبر گرامی اسلام در حدیثی فرمود:

«هرکه درختی بنشاند و ثمر دهد، خداوند به اندازه میوه های آن درخت به او پاداش می دهد».

از زمین حفاظت کنید زیرا زمین مادر (مهربان) شما است. بحار الانوار ،ج 7

زمین را نوازش کنید زیرا زمین مادر مهربان برای شما است. شیخ عباس قمی، سفینه البحار ، ج7

 

به نظر میرسد اسلام برای تعیین روابط انسان با طبیعت از طرق مختلفی سعی دارد تا انسان کاملی را بسازد. مثلا روایات بالا به نوعی سعی در تحریک عاطفی انسان دارند چراکه از زمین به عنوان مادر مهربان یاد شده یا برای رسیدگی به طبیعت پاداش اخروی در نظر گرفته شده است.

از طرف دیگر این نکته قابل توجه است که تفکیک گرایش ها از باور ها کمی سخت است و ایندو به نوعی در گزاره های دینی در هم در آمیخته اند. مثلا گزاره های اخلاقی و فقهی از یک نظر نوعی باور در اسلام هستند که گرایش هایی را در انسان به وجود می آورند. مثلا با بیان اینکه اگر کسی فرضا درختی را نابود کند به اتش جهنم می افتد از یک منظر نوعی باور است و سعی در تحریک حس ترس از اتش جهنم را در انسان دارد.

رابطه انسان با طبیعت در سطح رفتار

از منظر اسلام تمام این هستی و تمام طبیعت برای انسان خلق شده و همه ی آنها مسخر انسان می باشند. «وَسَخَّرَ لَکُمْ مَا فِی السَّمَاوَاتِ وَمَا فِی الْأَرْضِ جَمِیعًا مِنْهُ  إِنَّ فِی ذَلِکَ لَآیَاتٍ لِقَوْمٍ یَتَفَکَّرُونَ» (جاثیه13).

محققان از این امر به عنوان انسان محوری در رابطه با طبیعت نام می برند ولی باید اشاره کرد که از منظر اسلام این انسان محوری نباید موجب غرور و تکبر انسان شود چرا که هر حقی به انسان داده شود در مقابل وظیفه ای نیز به گردن او وارد می شود. در رابطه با طبیعت نیز به همین شکل است. همچنین بنا بر آیات و روایات فراوانی می توان فهمید که طبیعت و محیط زیست برای انسان آفریده شده و می تواند از آن ها در جهت مصالح خود بهره برداری  کامل نماید. همچنان که در آیه مبارکه می فرماید «یَا أَیُّهَا النَّاسُ کُلُوا مِمَّا فِی الْأَرْضِ حَلَالًا طَیِّبًا» (بقره 168). اگرچه که این آیه به طور خاص اشاره می کند که انسان از تمامی آنچه که در زمین حلال قرار داده شده می تواند برای مصرف استفاده کند می توان نتیجه گرفت که از همین منابع نیز برای سایر رفتارهای خود اعم از تولید یا مصرف استفاده کند.

 مقام معظم رهبری در پیام به اولین همایش حقوق محیط زیست بیان می کنند که :درحقیقت،هدف متعالی اسلام، برخوردار ساختن همة نسلها از نعمتهای الهی و ایجاد جامعة سالم و به دور از فاصـلة طبقـاتی و مـستعد بـرای رشـد و شـکوفایی است و الزامات شرعی را برای حفظ تعادل و توازن در استفاده از مواهـب طبیعـی، با پرهیز از زیادهروی و تعبد به عدم اضـرار بـه غیـر فـراهم آورده اسـت )فیـروزی،۲۵/۴۲: ش۱۳۸۴.(

 انسان به عنوان خلیفه ای الهی هم حق استفاده از این طبیعت و عطایای الهی را داراست و هم در مقابل باید به عنوان امانت الهی از آنان به خوبی استفاده و محافظت نماید. اگرچه که انسان در خلق این مواهب طبیعی نقشی نداشته است اما خداوند می فرماید که آنچه در آسمان ها و زمین خلق شده برای انسان است. انسان نیز یا آن ها را به عنوان کالا طور مستقیم مصرف می کند یا به عنوان واسطه برای تولید سایر کالاها و رفع سایر نیاز های خویش به کار می برد. از این رو عمده رفتارهای انسان با محیط زیست یا برای تولید است یا مصرف.

دلالت های اقتصادی رابطه انسان با طبیعت در سه سطح تولید، توزیع و مصرف

1.     تولید

گفته شد که انسان به عنوان خلیفه الهی بر روی زمین حق استفاده از مواهب طبیعی را دراراست اما این انسان نمی تواند از آن ها به هر نحوی که می خواهد استفاده کند و همچنین در مقابل حقوقی نیز بر انسان در رابطه با طبیعت و محیط زیست بر انسان وارد می شود. از آن جا که انسان مالک اصلی این زمین نمی باشد پس این مواهب به عنوان امانت در دست او می باشد و عمده وظیفه ی او محافظت و استفاده صحیح از آن ها می باشد. گفته شد که انسان در بسیاری از موارد از طبیعت و مواهب آن برای تولید استفاده می کند.حق انسان در این زمینه در اسلام مشخص شده است.اگر به طور کلی به جامعه اسلامی و حکومت اسلامی نگریسته شود این حکومت برای تامین نیاز های خویش و رفع حوایج مردم نیاز به منابع مالی دارد. در اسلام برای دولت اسلامی منابع مشخصی چون انفال،خمس،زکات و... تعیین گردیده است که هر کدام احکام جداگانه خاص خود را دارا می باشد.از جمله مهم ترین منابع مالی دولت اسلامی انفال می باشد نکته مهم در این منابع این می باشد که این منابع بر مبتنی بر تمام مواهب طبیعی زمین و آسمان می باشد .بنا بر تعریف انفال هر آنچه که در طبیعت و جامعه وجود دارد و مالک مشخصی ندارد جزو انفال است. با وجود اختلاف نظری که میان فقهای امامیه و روایات این بخش وجود دارد، موارد زیر را می‌توان به عنوان مصادیق انفال در فقه امامیه نام برد:

کلیه زمین‌هایی که اهالی آن به اراده و خواست خود نه به زور، از آن خارج شده‌اند و بدون جنگ به دست مسلمانان افتاده است؛

زمین‌های موات و ویرانه‌ای که اصلا مالک نداشته است و به وسیله کسی آباد و احیاء شده است؛

نی‌زارها؛

دره‌ها؛

جنگل‌ها؛

قله کوه‌ها؛

بستر رودخانه‌ها و سواحل دریاها؛

زمین و میراثی که از مرده بدون وارث باقی مانده است؛

اموال خصوصی و زمین‌هایی که پادشاهان و سلاطین در اختیار داشته‌اند(بدون اینکه ملک شخص دیگری بوده و غصب شده باشد) و به دست مسلمانان افتاده است که قطایا و صفایا نامیده می‌شود؛

غنائمی که در جنگ بدون اجازه حاکم شرع گرفته شده است؛

غنیمت‌های برجسته‌ای که در جنگ گرفته می‌شود؛

دریاها؛

معادن ظاهری و مخفی که در ملک کسی نباشد؛

همانگونه که مشاهده می شود بخش اعظم از این موراد منابع طبیعی می باشد.از آنجا که در فقه امامیه هر کدام از این موارد احکام خاص خود را دارا می باشند پس می توان گفت به نوعی ارتبط دولت اسلامی با این منابع مشخص شده است. این منابع هم می تواند به صورت مستقیم مورد استفاده و مصرف قرار گیرد و مهم تر از آن اینکه این منابع به عنوان منابع تولید به کار گرفته شود به عنوان مثال تنها یک از موارد از انفال امروزه منابع طبیعی نفت و گاز می باشد که خود منابعی برای تولید هزاران کالای مصرفی می باشد.

 

از این رو حق انسان در رابطه با طبیعت این می باشد که به بهترین شیوه از این منابع استفاده کند و بالاترین بهره وری را به ارمغان بیاورد.تعیین مورادی مانند اسراف  و فساد در زمین می تواند در این ذیل قرار گیرد چرا که اگر این منابع به خوبی استفاده نگردد و یا به گونه ای استفاده گردد که بهترین بهره وری را نداشته باشند به نحوی این منابع مورد اسراف قرار گرفت است و هدر داده شده اند از این رو قران کریم بیان می دارد که « یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا ۚ إِنَّهُ لَا یُحِبُّ الْمُسْرِفِینَ» (اعراف 31). همچنین می توان از آیه ی «کُلُوا وَاشْرَبُوا مِنْ رِزْقِ اللَّهِ وَلَا تَعْثَوْا فِی الْأَرْضِ مُفْسِدِینَ»(بقره 60) دیگر موردی را که انسان در استفاده از از مواهب طبیعی محدود شده است را مشاهده کنیم که انسان را از فساد در زمین منع کرده است.

 از دیدگاه آیت الله جوادی عاملی یکی از موراد فساد در زمنین ،افساد در منابع و مواهب الهی می باشد که خداوند برای کل انسان های خلق کرده است. در بسیاری از سوره های مبارکه قرآن کریم به استفاده های پیامبران الهی از طبیعت اشاره شده است. از جمله وظایف انسانها در زمین رسیدن به رشد اقتصادی است که قرآن کریم ترقی اقتصادی جامعه را هم مدنظر قرار داده است تا با استفاده از آنچه در طبیعت هست استفاده بهینه از مظاهر طبیعی به عمل آید.این گونه آیات و روایات را می توان در داستان هایی از حضرت سلیمان،داوود و نوح علیهم السلام دید.« أَنِ اعْمَلْ سَابِغَاتٍ وَقَدِّرْ فِی السَّرْدِ  وَاعْمَلُوا صَالِحًا  إِنِّی بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ» ( سبا 11) و در ادامه می فرماید « وَأَسَلْنَا لَهُ عَیْنَ الْقِطْرِ» (سبا 12) که به استفاده از طبیعت برای نیاز های اشاره می کند. سپس در آیه مبارکه« وَعَلَّمْنَاهُ صَنْعَةَ لَبُوسٍ لَکُمْ لِتُحْصِنَکُمْ مِنْ بَأْسِکُمْ ۖ فَهَلْ أَنْتُمْ شَاکِرُونَ» ( انبیا 80) می فرماید ما صنعت زره سازی را به داوود یاد دادیم. اصل استفاده از صنعت در حکومت اسلامی پسندیده است و مهمترین بهره درست از صنعت، تأمین نیازمندیهای علمی و عملی مردم بوده است (جوادی آملی،54).

 آیت الله جوادی آملی ذیل تفسیر همین آیات می فرماید که نگاه قرانی به محیط زیست نگاه تخریبی نیست چرا که به جای اینکه از یاد بدهد از طبیعت سلاح تخریبی بسازد سلاحی دفاعی مانند زره را اشاره می کند. یه در داستان یاجوج و ماجوج که ذولقرنین نیز به ساختن سد دفاعی می پردازد با اینکه قدرت هر کاری مانند تخریب و تهاجم را نیز داشته است.

اما در مقابل استفاده انسان از محیط زیست و طبیعت وظایفی نیز بر عهده دارد یا به عبارت دیگر طبیعت نیز بر انسان حقی دارد. که در ادامه به آن پرداخته می شود. بر اساس آیه مبارکه  «کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ » (انعام 141) می توان به روشنی فهمید که انسان  در مقابل استفاده تام از طبیعت و محیط زیست حقوقی نیز بر گردن دارد که ملزم به رعایت آن می باشد.همچنین در در خطبه 167 از نهج البلاغه امام علی ع  آمده است که «اِتَّقُوا اللّه َ فی عِبادِهِ و بِلادِهِ فإنّکُم مَسؤولُونَ حتّى عنِ البِقاعِ و البَهائمِ، أطِیعُوا اللّه َ و لا تَعصُوهُ » که نشان دهنده مسول بودن انسان در قبال طبیعت و حیوانات از آن برداشت می شود. از این رو پس انسان در این مورد باید پاسخ گوی اعمال و رفتار خود باشد.(در اینجا بقاع به محل جمه شدن آب ها یا به تعبیری برکه ها که محل جمع شدن آب های روی زمین می باشد بقاع گفته می شود)

اگرچه که طبیعت برای بشر آفریده شده است اما این بدین معنی نیست که بشر بدون هیچ قید و شرطی بتواند از آن استفاده کند و هرآنگونه که می خواهد با آن رفتار کند.بلکه انسان باید در محدوده و قیود تعیین شده رفتار کند.

ایت الله جوادی آملی تلاش می کند تا مفهوم مالکیت و سروری انسان برطبیعت و سایر موجودات روشن سازد و ثابت کند که تصرف بـیش ازحـد نیـاز و تخریـب محیط زیست، با آموزه ها و تعبیرات قرآنی هماهنگی ندارد. ایشان با استناد به آیاتی از قبیـل »... و آتُوهم من ِ مال االلهِ الَّذی آتاکُم« ) نور: (33؛ »...و اَنفقُوا ممـا جعلَکُـم مسـتَخلَفینَ فیـه«.. حدید: ،(7 میگوید هر فردی نسبت به دسترنج خود در قیاس با سایر مردم مالک اسـت و هیچکس حق تصرف در آن را بدون اذن و رضای او ندارد، ولی هیچکسی نسبت به دسترنج خود در قیاس با خداوند مالک نیست، بلکه به منزلة امین در نگهداری و نایـب در تصـرف است.

همچنین، چند نکته را دربارة اصطلاح قرآنی تسخیر بیان میکنند: یکی اینکه خداوند همة اینها را به تسخیر انسان درآورده، نه اینکه انسان خودش مسخّر سازد؛ دوم اینکـه لازم است انسان به نحو احسن از این نعمتهای الهی بهرهبرداری کنـد؛ در غیـر ایـن صـورت کفران نعمت کرده است؛ سوم اینکه نهایـت اسـتفاده و اسـتفادة مفیـد از واژة تسـخیر اراده میشود نه استفادة ابتدایی که شامل همة موجودات مـیشـود؛ مـثلاً، یکـی از نعمـتهـای خدادادی دریاست. اگر انسان از آن استفادة ابتدایی بکنـد، او بـا سـایر موجـودات آبـزی و پرندگان دریایی در استفاده از دریـا یکسـان اسـت و تسـخیر در مـورد آن مصـداق نـدارد
)جوادی آملی،1386. 30-31 .( از دیگر آیات که به آثار فساد در زمین آیه مبارکه«ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا کَسَبَتْ أَیْدِی النَّاسِ لِیُذِیقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ یَرْجِعُونَ» (روم 41 ) می باشد که در ذیل آن تفاسیر مختلفی از این فساد ارائه شده است. به نظر زمخشری، مراد از فساد، قحطی و خشکسالی زمین و کم شدن رشد و نمو محصولات است  فخررازی نیز مراد از فساد را عدم ثبات برخی اراضی و شور شدن آب دریاها دانسته است قرطبی هم مراد از فساد زمین را وقوع قحطی و از بین رفتن برکت دانسته است.

عدم تخریب محیط زیست: گفته شد که استفاده انسان از محیط زیست باید در چارچوب قوانین و قیود شرعی باشد.ازجمله این قیود عدم تخریب محیط زیست می باشد.آیت الله جوادی آملی یکی از مصادیق فساد در زمین را تخریب محیط زیست می داند. بر اساس آیه ی « و اذا تَولّی سعی فی الاَرضِ لیفسد فیها ویهلک الحرثَ و النَّسلَ و االلهُ لا یحب الفَساد» نتیجه این تخریب توسط انسان نابودی محیط زیست و در نتیجه نابودی خود انسان خواهد شد چرا که خود انسان کاملا برای ادامه ی حیات مادی خویش کاملا به محیط زیست وابسته است. از جمله مهم ترین قواهد فقهیه در فقه امامیه قاعده « لا ضرر و لا ضرار » می باشد، که بر اساس آن گفته می شود در دین اسلام نه می شود به خود ضرر وارد نمود و نه به دیگران ضرر وارد ساخت. پرواضح است که بسیاری از مسائل امروز محیط زیست با این قاعده ارتباط مستقیم دارد.بر این اساس می توان گفت هر گونه اسیب زدن به محیط زیست ضرر به حساب می اید و این ضرر به گونه ای است که هم به خود انسان می رسد و هم به سایر انسان ها. برای مثال امروزه فعالیت های بسیاری وجود دارد که به طور مستقیم به محیط زیست انسان آسیب می زند و از این طریق به همگان ضرر وراد می سازدو. بسیاری از فعالیت های کارخانه ای که هم سبب آلودگی هوا می شود و هم آلودگی آب را در پی دارد از این گونه فعالیت های می باشد.این فعالیت ها را می توان در زمره ی فعالیت های مضر به شمار آورد که نه تنها به حال فعلی جوامع آسیب می زند بلکه به نسل های آینده بشری نیز آسیب جدی وراد می کند.

پرهیز از اسراف: آیات و روایات فراوانی در باب اسراف و تبذیر وجود دارد که بر اهمیت شیوه ی رفتار انسان در مواجه با منابع طبیعی تاکید می کند.اگر چه که اکثر این آیات به طور مشخص رفتار مصرفی انسان را مورد نقد قرار می دهد ولی می توان نتیجه گرفت که امروزه چون بسیاری از این منابع به طور عمده برای تولید سایر کالاها مورد استفاده قرار می گیرند پس رعایت اسراف در زمینه تولید نیز مورد توجه می باشد.« یَا بَنِی آدَمَ خُذُوا زِینَتَکُمْ عِنْدَ کُلِّ مَسْجِدٍ وَکُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا» (اعراف 31). همچنین در آیه مبارکه «کُلُوا مِنْ ثَمَرِهِ إِذَا أَثْمَرَ وَآتُوا حَقَّهُ یَوْمَ حَصَادِهِ ۖ وَلَا تُسْرِفُوا» (انعام 141) که به طور مستقیم به حقوق طبیعت اشاره می کند عدم اسراف و استفاده صحیح را از جمله این حقوق به شمار می آورد.

آبادانی محیط زیست و زمین: تاکید بر حفظ سلامت محیط زیست و تلاش برای آبادانی آن از جمله دیگر نکات برجسته در زمینه حقوق منابع طبیعی می باشد. به طوری که امام علی ع در فرمان خود به مالک اشتر به آن اشاره می کند.« وَلیَکُن نَظَرُک فی عِمارَةِ الأرضِ أبلَغَ مِن نَظَرِکَ فی استِجلابِ الخَراجِ لأِنَّ ذلِکَ لایُدرَکُ إلّا بِالعِمارَةِ.» (نهج البلاغه نامه 53) مشخص است که با آباد شدن زمین انسان هم می تواند به شیوه ای کاراتر از آن استفاده  کند برای مثال اگر در یک جامعه محیط زیست آلوده باشد و انواع آلودگی های در آن وجود داشته باشد مطمئنا بر زندگی افراد آن جامعه اثر گذار خواهد بود لذا این اثرگذاری در رفتار های تولیدی هم اثر خواهد گذاشت پس از طرفی آن مالیات گرفتن را هم تحت تاثیر قرار خواهد داد.همچنین از آیه مبارکه «هُوَ أَنْشَأَکُمْ مِنَ الْأَرْضِ وَاسْتَعْمَرَکُمْ فِیهَا » (هود 61) به روشنی دریافت می شود که وظیف انسان است که به آبادی زمین بپردازد و خداوند او را براین کار گماشت.

2.     توزیع

توزیع در اسلام به دو بخش توزیع منابع مادی تولید و توزیع ثروت تولیدشده تقسیم می­شود؛ یعنی توزیع پیش از تولید و توزیع پس از تولید.

توزیع پیش از تولید: اسلام در مورد تقسیم منابع اصلیِ تولید یعنی طبیعت، سرمایه و کار قوانینی دارد اما در اقتصاد سرمایه‌داری برای توزیع منابع سازوکاری پیش‌بینی‌نشده و طبق دیدگاه شهید صدر توزیع ثروت در آن نظام بر اساس قانون جنگل است! قوانین اسلامی در مورد نحوه توزیع و مالکیت منابع سطحی و عمیق، معادن، زمین‌هایی که به‌وسیله صلح به‌دست‌آمده، نحوه بهره‌برداری از منابع، دریا، رودخانه، ماهیان، پرندگان و حدود مالکیت حاکم و مردم موضع‌گیری دارد؛ و شهید صدر مفصلاً به توصیف آن‌ها می­پردازد.

3.      مصرف

مصرف ویژگی های مختلفی دارد که در قران و روایات به آن اشاره شده است. برخی از این ویژگی ها را در زیر به آن اشاره میکنیم:

آنچه در ادامه خواهد گذشت ویژگی ها و قیود مصرف در قران خواهد بود. که به نوعی سعی در تعیین شکل رفتار انسان با طبیعت دارد. نقطه اصلی دیگر ارتباط انسان با طبیعت در سطح رفتاری به مصرف بازمیگردد.

 

منابع

1.     قرآن

2.     نهج البلاغه

3.     مفاتیح الحیات

4.     الحیات

5.     تفسیر المیزان

6.     اقتصادنا – شهید صدر

7.     معرفت اقتصاد اسلامی – امام موسی صدر

8.     مصرف در اسلام- احمد دیباچی

9.     اینترنت

10.         و....