اخلاق مهندسی دوشادوش ساخت مسکن
بحث و گفت‌وگو پیرامون ساخت‌وساز چندیست بیش‌ازپیش رونق گرفته است. با طرح جهش تولید و تأمین مسکن و وعده ساخت یک میلیون واحد مسکونی، وزارت راه و شهرسازی اهمیت ویژه‌ای پیدا کرده است. بخشی از این وزارت‌خانه مرتبط با امور فنی و مهندسی است زیرا ساختمان با هر نوع کاربری اعم از مسکونی، تجاری، اداری و صنعتی نیازمند طراحی، ساخت و نظارت توسط مهندسین است. مهندسی عمران و معماری با زیرشاخه‌ها و گرایش‌های مختلف بیشترین درگیری را با این موضوع دارند.
هر تصمیمگیری و رفتاری (گفتار و کردار) که توسط انسانها صورت می‌گیرد به دلیل اینکه انسان موجودی آزاد و مختار است مشمول حکم اخلاقی میشود. شاخه‌ای از اخلاق کاربردی یا کاربستی با گسترش علوم فنی شکل می‌گیرد که به آن اخلاق حرفهای می‌گویند. اخلاق حرفهای خود زیرمجموعه اخلاق کاربردی و اخلاق کاربردی زیرمجموعه اخلاق هنجاری است. فلسفه اخلاق در واقع از سه بخش فرا اخلاق، اخلاق هنجاری و اخلاق کاربردی تشکیل شده است. اخلاق کاربردی نوعی کاربرد نظریات سه‌گانه اخلاق هنجاری در امور عملی و عینی‌تر است. وظیفه‌گرایی (تکلیف‌مداری)، فضیلت گرایی و نتیجه گرایی سه شاخه اصلی از اخلاق هنجاری است که میتواند به‌صورت ترکیبی از هر سه نیز در حوزهای عملی در زندگی روزمره بکار رود. این سه مکتب در پاسخ به این سؤال که چرا عمل x اخلاقی (خوب، صحیح، درست) است پدیدآمده‌اند و به حصر عقلی پاسخ را در نتیجه مطلوب، نیت انسان و شخصیت فرد یا در وظایف معین محصور کرده‌اند.
یک مهندس در فرایند ساخت‌وساز مسئولیت‌های مختلفی را متکفل میشود که از مرحله تأمین و تولید مصالح ساختمانی تا طراحی سازه، ساخت، نظارت، بازسازی و تعمیرات را در بر می‌گیرد. در تمام این مراحل نیز به نحوی با خدا، خود، محیط پیرامون (طبیعت) و انسانهای دیگر در ارتباط است و نحوه این ارتباط و رفتارهای مهندس مشمول احکام اخلاقی میشوند. قضاوت و داوری نیز وابسته به همان مکاتب سه‌گانه‌ای که بیان شد میتواند مختلف باشد ولی برخی موارد با شهود بسیاری از انسانها وفق دارد که به آن‌ها در ادامه اشاره خواهد شد. محصولات تولید شده توسط مهندس از جمله مصالح و کالبد ساختمان کیفیاتی دارد که از جمله میتوان به میزان استحکام و آسیب‌پذیری آن در مقابل زلزله، سیل و آتش‌سوزی یا امنیت، نرخ تخریب، میزان نور، تهویه و هدررفت/حفظ انرژی اشاره کرد. در طی تولید این محصول مهندس با همکاران خود، نظام‌مهندسی، کارگران و مصرف‌کننده در ارتباط است. اگر اخلاق حرفهای و وجدان کاری در مهندسین وجود داشته باشد نتیجه آن در شهرسازی میتواند به شکل پدیدههای مطلوب و متوازن بروز و ظهور کند.
مثالهایی از اخلاق مهندسی وجود دارد که کمک میکند ضرورت این بحث بهتر آشکار شود. برای نمونه خودروی فورد پینتو در سال ۱۹۷۱ به بازار آمریکا عرضه شد و هدف آن مقابله با موج واردات خودروهای غیرآمریکایی و به‌خصوص خودروهای دو در اسپورت بود. در سال نخست ۳۲۸ هزار دستگاه از آن به فروش رفت. اما پینتو نقصی مرگبار داشت و فورد نیز از این موضوع مطلع بود. در تصادف‌های از عقب، فیلتر سوخت ماشین منجر به سوراخ شدن مخزن سوخت و در نتیجه آتش گرفتن قسمت سرنشینان میشد. افشای این موضوع در نشریه مادر‌جونز در سال ۱۹۷۷ رسوایی بزرگی برای این شرکت به وجود آورد البته فورد مجبور شد صدها میلیون دلار غرامت بپردازد. مثال‌های دیگر از خودروسازی وجود دارد مثل نشر اکاذیب توسط جنرال‌موتورز علیه کرایسلر ایرفلو، خودروی تاکر و بحران خودروی فورد فایراستون. در کشور خودمان نیز برای مدتی پژو 405 دچار نقصی بود که منجر به آتش گرفتن خودرو میشد؛ اما در طرف مقابل مثالهایی نیز در رعایت اصول اخلاقی توسط مهندسین وجود دارد. یک سال پس از ساخت برج سیتیکورپ (citicorp) ۵۹ طبقه، یک دانشجوی مهندسی از دانشگاه پرینستون سؤالی مطرح کرد که لومژر (طراح اصلی سازه) را به بازبینی طراحی برج واداشت. او پرسید آیا سازه در مقابل بادهای جانبی مورب میتواند مقاومت کند؟ زیرا در این صورت نیروی باد ۴۰ درصد بیش از باد مستقیمی است که به یکی از وجوه ساختمان وارد شود. آیین‌نامه ساختمان امریکا طراحی سازه در برابر بارهای عمود بر اضلاع اصلی ساختمان را اجازه داده بود. برای مقاوم بودن سازه لازم بود اتصالات بادبندها جوشی و کیفیت جوش‌ها در سطح بالایی باشند. وقتی لومژر از مسئول کارگاه در مورد اتصالات سؤال کرد او گفت که اتصالات پیچی بوده و جوشکاری نشده است و این امر هم با اجازه مسئولین نظام‌مهندسی بوده است. بااین‌حال لومژر نمونه کوچک شده ساختمان را در تونل باد قرارداد و تنشهای حاصل از بادهای مورب را اندازه گرفت و مشاهده کرد که اتصالات موجود قادر به مقاومت در برابر آن نیست. او در برابر یک مسئله اخلاقی قرار گرفته بود چون با استناد به آیین‌نامه ساختمان امریکا می‌توانست در برابر قانون پاسخگو باشد، اما برای حفظ اعتبار خود و شرکت احساس مسئولیت می‌کرد؛ لذا طرح تقویت سازه را در پیش گرفت و تقویت سازه ۱۲.۵ میلیون دلار هزینه برداشت.
افزایش و ایجاد موج ساخت‌وسازهای گسترده در کشور برای رسیدن به هدف یک میلیون مسکن نباید منجر به عدم رعایت اصول فنی و امنیتی در مهندسی شود. مقررات ملی ساختمان وظایف تمامی نهادها و اشخاص مرتبط با ساخت‌وساز را مشخص کرده است. بخشی از مباحث اخلاق مهندسی به‌قدری مهم و ضروری بوده که به شکل قانون درآمده ولی عمل‌کردن به این وظایف نیز مستلزم وجدان کاری و اخلاقی است. همچنین نظام‌نامه رفتار حرفهای اخلاقی در مهندسی ساختمان طی سه فصل در نهم تیرماه سال 1395 تصویب و ابلاغ شده که میتواند در پیش برد اخلاق حرفهای در بخش املاک و مستغلات مؤثر باشد.
توجه به هویت اسلامی و ایرانی در طراحی و معماری ساختمانها، تناسب طراحی با اقلیم‌های مختلف جغرافیایی، سازه مستحکم درعین‌حال مقرون‌به‌صرفه و ارزان‌قیمت، ساخت‌وساز بهینه با وزن و جرم کم، حفظ و حراست از محیط‌زیست در ساخت‌وساز و تولید مصالح مثلاً در بهره‌برداری از معادن، جنگل‌ها و بسیاری از اصول حرفهای در ساخت‌وساز لازم است. هرچند بسیاری از اصول به شکل قانون درآمده و افراد ملزم به اجرای آن هستند ولی هنوز هم ممکن است در گوشه کنار انگشت‌شمار مهندسینی باشند که این قوانین را رعایت نکنند؛ بنابراین هنوز هم در ایران میتوان از اصطلاح اخلاق مهندسی استفاده کرد چراکه وجه تمایز اخلاق و قانون در الزام آن به اجراست. اخلاق باانگیزه درونی عمل میشود ولی قانون به‌زور جریمه فرد را وادار به رفتاری میکند. خصوصاً در ایران مهندسین دین‌دار بسیاری هستند که به همین جهت نه‌تنها تکالیف خود را در حوزههای مختلف به‌خصوص بخش ساختمان درست انجام می‌دهند و طبق عدالت رفتار می‌کنند بلکه بالاتر از آن از خودگذشتگی دارند و بیش از وظایف محوله وقت و انرژی صرف می‌کنند تا بر اساس احسان و شفقت و بالاتر از عدالت به‌مثابه یک فرد اخلاقی عمل کرده باشند.
