معرفی کتاب رفتار شناسی اقتصادی از دیدگاه قران- انسان مادی گرا و انسان فطرت گرا
اقتصاد رفتاری با پیوند اقتصاد و روانشناسی اولین بار در غرب زاده شد؛ اما درباره این مبحث در اقتصاد اسلامی تحقیقی نشده است، لذا کوشش حاضر به رفتارشناسی انسان از منظر قرآن پرداخته است. از منظر قرآن کریم انسانها به دو گونه مادیگرا و فطرت گرا تقسیم میشوند. انسان فطرت گرا (انسان اقتصاد اسلامی) در مقابل انسان مادیگرا (انسان اقتصاد متعارف) به بعد معنوی و اخروی نیز توجه دارد. ویژگیهای این دو گروه و نتیجه و نمودی که در رفتارهای اقتصادی انسانها، تخصیص و توزیع منابع و درآمدها دارد سؤال اصلی کتاب است. این مقایسه را میتوان همان وجه تمایز اقتصاد اسلامی و متعارف نیز دانست. مؤلف به کمک روش رفتارشناسی مدلی برای رفتار اقتصادی انسان میسازد و به کمک آن ویژگیهای فطری را در بخشهای مختلف اقتصادی به کمک مدل توصیف میکند. برای تفسیر قرآن از روش موضوعی- علمی استفادهشده که سؤالات را از علم و پاسخ را از قرآن میگیرد، به این روش نوعی کثرتگرایی دیالکتیکی (مطالعه بینرشتهای) میتوان گفت. درنهایت جمعبندی کتاب این است که انسان فطرت گرا شایسته سعادت است و توانسته به اهداف مادی، معنوی و اخروی دست یابد و جامعه عادلانهتر با نابرابری کمتر و متوازنی را بسازد. خواندن کتاب به محققان حوزه اقتصاد اسلامی که علاقهمند به اقتصاد رفتاری و ارتباط آن با اقتصاد اسلامی و دغدغه نقد اقتصاد متعارف را دارند توصیه میشود.
برای توصیف و تبیین رفتار انسان ابتدا به تعاریف رفتار، رفتار از منظر قرآن، فطرت (در سطح گرایش و دانش)، نیاز، انگیزه، انگیزش و هدف پرداخته میشود. فطرت از نگاه قران عنصر اصلی شکلدهی رفتار است. مدل رفتار انسان را میتوان به دو طریق فرایندی و فراگرد تفسیر کرد. برخی از مهمترین مراحل شکلگیری رفتار (انگیزش) انسان بر اساس مدل فراگرد به ترتیب زیر است:
1. نیاز: به ترتیب نیازهای انسان را میتوان از منظر قران به سه بخش مادی، معنوی و اخروی تقسیم کرد (این تقسیمبندی در مقابل نظریه هرم مازلو مطرح است).
2. کمبود جهتدار (رتبهبندی نیازها)
3. توجه به شرایط محیطی
4. انتخاب – تصمیمگیری
5. رفتار
6. کسب پاداش و احساس رضایتمندی و در ادامه باز نیاز جدیدی شکل میگیرد و این فراگرد تکرار میشود. البته مدلهای رفتاری دیگری نیز وجود دارد که در کتاب مفصلتر به آن پرداختهشده است.
ربط و نسبت این رفتارشناسی با مفاهیم اقتصادی در غالب سه سؤال اساسی اقتصاد پاسخ داده میشود. چه چیزی، برای چه کسی و چگونه تولید شود (سؤال از تولید، توزیع و مصرف)؟
ارتباط نیاز با اقتصاد در آغاز تمام متون اقتصادی مطرح میشود. اقتصاددانان منابع را دچار کمبود میدانند اما طرف دیگر این قضیه به نیازهای نامحدودی برمیگردد که انسان اقتصادی بر اساس آن تصمیم میگیرد؛ اما این مهم از دید اقتصاددانان مغفول مانده است. بر اساس ربط و نسبتهای رفتارشناسی با اقتصاد، رفتار اقتصادی بر اساس مدل رفتاری فراگردی بهصورت دور زیر است:
1. کمیابی (مطلوبیت) 2. تابع رجحان آشکار 3. ترجیحات آشکار 4. انتخاب 5. رفتار 6. کسب پاداش و احساس رضایتمندی
برای بررسی رفتار اقتصادی انسان در روش مؤلف تفسیر موضوعی – علمی و چندمعنایی قران است. بدین معنی که موضوع را از علم میگیریم ولی در احکام صادره از علم تردید کرده و برای تعیین حکم به قران مراجعه میکنیم و از آن لایهها و بطنهای مختلف معنایی را استخراج میکنیم. این بهترین روش برای پاسخ به سؤالات علوم انسانی است. برای این کار بینشی بینرشتهای مبتنی بر کثرتگرایی دیالکتیکی میتواند ما را به دیدگاهی ژرفتر نسبت به آرای مختلف موجود در اقتصاد برساند.
رفتار اقتصادی انسان مادیگرا بر اساس قرآن در سه سطح تولید توزیع و مصرف دارای ویژگیهای زیر است:
توزیع خود در سه سطح توزیع اولیه امکانات تولید، توزیع اولیه درآمد و توزیع مجدد درآمد قابلتقسیم است. اقتصاد متعارف به سطح اول توزیع توجهی ندارد ولی در قرآن به کمک مفهوم رزق میتوان نقش خداوند را در توزیع اولیه مشاهده کرد البته دست دخالت بشر در این ساحت بسیار کوتاه است. توزیع اولیه درآمد به نفع سرمایهدار و به ضرر کارگر صورت میگیرد.
انسان مادیگرا به تولید کالاهای دارای ضرر غیرمادی میپردازد و ممکن است در کمیت و کیفیت کمفروشی کند. در مقام مصرف نیز مبتنی بر اندیشههای بنتام رسیدن به حداکثر لذت هدف اصلی او است؛ اما در تحلیل رفتاری دیدیم مصرف بر مبنای نیاز شکل میگیرد و نه مطلوبیت. تجملگرایی، اسراف، تبذیر، اتراف، بخل، اقتار و کنز نمودن نتیجه رفتار مصرفی انسان مادیگرا است.
رفتار فطری اقتصادی انسان در توزیع اولیه شامل توزیع تکوینی و توزیع تشریعی (مثل انفال) است. رفتار تولیدی این انسان به کمک اصل تسخیر، اصل استخدام، گستره تولید و عوامل تولید دنبال میشود. همچنین توجه به گستره تولید و انواع مشاغل و تأثیر ویژگیهای انسان فطرت گرا بر روی میزان تولید بهعنوان یکی از عوامل تولید قابلبررسی است. تعهد و تخصص دو ویژگی مهم در نیروی کار است که در کنار شکر، ایمان به خدا، استغفار، رعایت عدالت و... در نیروی کار بر روی میزان تولید و افزایش نعمتها اثرگذار است. هدف از تولید شامل اهداف دنیوی و اخروی میشود؛ مثلاً تولیداتی که به زندگی اخروی انسان در تعارض است حرام محسوب میشود.
مصرف یک ویژگی فطری است که همه انسانها از آن برخوردارند اما برخلاف انسان مادی، فطرت گرا ها تنها به ابعاد مادی مصرف توجه ندارند لذا سطح مصرف را میتوان طبقهبندی و بیشازحد آن را غیرمجاز دانست. اصل جواز در تصرف اشیا، رعایت حد وسط، اعتدال در مصرف و پرداختن به نیاز فطری انسان به زینت و تجمل بهعنوان اصول رفتار مصرفی قرآن هستند. همچنین پس از مصرف دادن قرضالحسنه را میتوان نمونه باز توزیع در درون سیستم اقتصادی دانست.
رفتار توزیع اقتصادی انسان فطرت گرا و مادیگرا ازنظر قرآن در تخصیص و توزیع منابع نمودهایی دارد که در پنج مرحله میتوان تقسیمبندی کرد. 1. قبل از تولید و جنبه تکوینی 2. قبل از تولید جنبه تشریعی 3. توزیع اولیه درامد 4. توزیع مجدد درآمد (زکات و جزیه) 5. توزیع مجدد مازاد درآمد (انفال، قرضالحسنه و وقف). برای هر پنج مرحله معیارهایی مثل کاهش نابرابری، نیاز واقعی ضروری و کار مباشری. ایجاد توازن و کاهش نابرابری نتیجه توزیع است.
اقتصاد اسلامی از موضوعات حوزه علوم انسانی اسلامی به شمار میرود و کتاب حاضر نیز در همین گروه جای میگیرد. آشنایی نسبتاً عمیق مؤلف با اقتصاد متعارف در شکلگیری اقتصاد اسلامی از نگاه او تأثیرگذار بوده است. گرفتن سؤالات و ابعاد مختلف موضوعات از علم و یافتن پاسخ از دین روش ایشان در جمع بین علم و دین است. البته منظور از علم دینی در اینجا نوعی تعیین هنجار و تکلیف است و نه بیان واقعیتها! حداقل در این کتاب بهنوعی علوم انسانی غربی پذیرفتهشده است، مثلاً برای مدل رفتار انسان از روانشناسی و اقتصاد رفتاری استفادهشده که ایشان را در زمره قائلین به نقص در علم میبرد و نه قائلین به وجود عیب در علم. نقد اصلی به کتاب این است که دو طرف مقایسه صورت گرفته از یک جنس نیستند. مقایسه اقتصاد کلاسیک و اقتصاد رفتاری اسلامی دقیق نیست و بهتر بود اقتصاد رفتاری غرب با اقتصاد رفتاری اسلامی مقایسه شود تا طرفین ترازوی مقایسه هموزن باشند.
